Muzykolog: ostatni czas na wywiady ze świadkami historii o ulicznej muzyce romskiej

„Jednym z moich największych ostatnich osiągnięć było dotarcie do ludzi, którzy pamiętają zanikającą powoli tradycję ulicznego muzykowania Romów. Obawiam się, że za 10 czy 15 lat nie będzie już wiarygodnych świadków, którzy mogliby posłużyć jako cenne źródło informacji m.in. etnologom czy muzykologom” – powiedziała w rozmowie z Nauką w Polsce dr hab. Anna G. Piotrowska, prof. UJ, z Instytutu Muzykologii Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Naukowczyni interesuje się relacjami pomiędzy kulturą romską i dziejami nowożytnej kultury europejskiej. W swoich ostatnich badaniach sprawdzała m.in. jaki wkład Romowie wnieśli do muzyki kultywowanej w Europie Środkowej i Wschodniej, m.in. w Rumunii, Bułgarii, Słowacji, Austrii czy na Węgrzech.

„W kręgu tzw. muzyki wysokiej mamy wiele znanych przykładów czerpania z tradycji tzw. muzyki cygańskiej. Do najsłynniejszych należy oczywiście opera ‘Carmen’ Georgesa Bizeta czy operetka ‘Baron cygański’ Johanna Straussa II. Ale muzyką cygańską inspirowało się wielu wielkich kompozytorów, nie tylko ci pochodzący z Węgier, jak się często myśli” – wskazała.

Międzynarodowy projekt badawczy, w który Piotrowska była zaangażowana, wystartował niedługo przed rozpoczęciem pandemii. W czasach lockdownu, gdy nie dało się wyjeżdżać za granicę, badaczka postanowiła spojrzeć również na swoje lokalne środowisko – czyli na Kraków i tamtejsze tradycje muzykowania romskiego w okresie powojennym.

Przy współpracy z etnologiem, tłumaczem języka romskiego oraz znawcą tej kultury Pawłem Lechowskim, Anna G. Piotrowska rozpoczęła zbieranie informacji o romskim środowisku muzycznym w Krakowie. Efektem jej badań jest m.in. książka w jęz. angielskim pt. „Music, City and the Roma under Communism” (wydana w 2022 roku przez wydawnictwo Bloomsbury) o muzyce romskiej w Krakowie w czasach PRL-u.

Jak mówiła, Romowie licznie osiedlili się w Nowej Hucie w latach 50.-60. XX wieku.

„Kapele cygańskie zaczęły być wówczas widoczne w całym Krakowie. To co mnie najbardziej zaskoczyło to fakt, że początkowo Romowie bardzo często występowali na Kazimierzu – kojarzonym przecież z kulturą żydowską i muzyką klezmerską” – opowiadała.

Badaczka zbierała informacje na temat muzyków zarówno profesjonalnych, jak i amatorów. „Do tej pierwszej grupy zalicza się zespół muzyki romskiej ROMA. To był profesjonalny zespół, podobnie działający jak Śląsk czy Mazowsze. Większość jego pierwszych członków mieszkała w Krakowie. W latach swojej świetności ROMA potrafiła wypełnić największa sale. Później, z powodu konfliktu z ówczesnymi władzami, zespół się przeżywał trudności, a po 1978 roku postanowiono zupełnie go wymazać z pamięci i przestrzeni publicznej. Niestety, jak się okazuje, całkiem skutecznie” – wskazała.

Z kolei przykładem muzyka-amatora, którego życie i twórczość zgłębiła naukowczyni, jest Stefan Dymiter zwany „Kororo” – niepełnosprawny skrzypek, znany krakowskiej społeczności. Zmarł w 2002 roku.

„Wtedy nie przypuszczałabym nawet, że 20 lat później napiszę i wydam jego biografię, która cieszy się dużym zainteresowaniem. Zrealizowałam również film dokumentalny o nim” – mówiła Piotrowska.

Film nosi tytuł "ŁAWUTARIS czyli Skrzypek. Krakowskim szlakiem Stefana 'Korora' Dymitera" i jest dostępny na YouTube.

W jej ocenie, choć Romowie wciąż są aktywni w kulturze muzycznej, to sama tradycja ich ulicznego muzykowania w niektórych miejscach już niemal całkowicie zniknęła. „Udało mi się jednak ocalić od zapomnienia niektóre jej aspekty, przede wszystkim postać Stefana Dymitera, z czego jestem dumna i zawodowo, i prywatne” – zakończyła muzykolog.

Opisywane badania Anna G. Piotrowska prowadziła w ramach europejskiego grantu z programu „HERA Public spaces: Culture and Integration in Europe”. Projekt nosił tytuł: „Ponad stereotypami: wymiana kulturowa i wkład Romów w europejską przestrzeń publiczną” („Beyond stereotypes: cultural exchanges and the Romani contribution to European public spaces”, BESTROM).

Jednym z głównych celów tego projektu było „zwrócenie uwagi na twórczy udział Romów, którzy w sposób czynny, a także bierny, np. w formie inspiracji, od stuleci współtworzyli dziedzictwo europejskie”. Pod uwagę wzięto m.in. ekonomiczne relacje pomiędzy Romami i pozostałymi społecznościami (jako przykład obrano przypadek targów, na których handlowano końmi) czy też współudział Romów w kształtowaniu publicznego życia kulturalnego (na przykładzie wkładu Romów w rozwój sztuki cyrkowej w Europie).

Polski zespół pod kierownictwem dr hab. Anny G. Piotrowskiej, prof. UJ, był odpowiedzialny za badania dotyczące muzycznego wkładu Romów do kultury europejskiej, ze szczególnym uwzględnieniem ich roli i funkcji w przestrzeni miejskiej na przykładzie wielkich metropolii europejskich zarówno w przeszłości, jak i obecnie.

Ponadto, w połowie lutego br. naukowczyni otrzymała prestiżową w środowisku muzykologów nagrodę – Alan Walker Book Award, przyznawaną raz na trzy lata przez American Liszt Society. Otrzymała ją za książkę „From Gypsy to Bohemian: A Study of the Musical Rhapsody”, wydaną w 2021 roku przez wydawnictwo Brepols w serii Speculum Musicae.

Nauka w Polsce, Agnieszka Kliks-Pudlik

akp/ bar/