Generał dywizji profesor Marian Kukiel to wojskowy, historyk i polityk. Urodził się 15 maja 1885 r. w Dąbrowie Tarnowskiej. Kształcił się w tarnowskim gimnazjum klasycznym. Współpracował w tym czasie z „Organizacją Promienistych" i współwydawał pismo „Promień". W 1903 r. rozpoczął studia na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu im. Jana Kazimierza we Lwowie. Studiował u profesora Uniwersytetu Lwowskiego, historyka Szymona Askenazego.

„Z dużą dozą prawdopodobieństwa można przyjąć, że pochodzą one z krakowskiego mieszkania generała, który do września mieszkał przy ulicy Pijarskiej 15, w budynku, w którym mieściło się i nadal się mieści Muzeum i Biblioteka Czartoryskich. Trudno natomiast ustalić, jaki był los tych materiałów po wybuchu wojny i jakimi drogami dotarły one do MSW” – mówi płk dr hab. Janusz Zuziak z Akademii Obrony Narodowej.

Na kolekcję gen. Kukiela składają się dokumenty i materiały obejmujące lata 1888 – 1939. Najwcześniejsze z nich dotyczą jego rodziców: ojca Adolfa Kukiela i matki Heleny Kukielowej ze Sroczyńskich. Większość materiałów stanowią opracowania własne Kukiela, notatki z przeprowadzonych przez niego kwerend archiwalnych i bibliotecznych.

„Całość jest niewątpliwie bezcennym materiałem nie tylko dla biografa gen. Kukiela, ale także znakomitym polem badawczym dla historyków zajmujących się szeroko rozumianą historią wojskowości polskiej XIX i XX wieku” – mówi płk dr hab. Janusz Zuziak.

Jak zauważa w grupie materiałów dotyczących działalności naukowej wyróżnia się jeden z najważniejszych obszarów zainteresowań naukowo-badawczych Kukiela, tzn. okres wojen napoleońskich. W kolekcji znajdują się rękopisy i maszynopisy poszczególnych rozdziałów jednego z największych dzieł Mariana Kukiela „Wojna 1812 roku”.

„Niezwykle ciekawe są dla historyka liczne odręczne dopiski i uwagi nanoszone przez autora w czasie korekty tekstu. Dzięki nim badacz ma znakomitą możliwość prześledzenia niemal całego toku pracy autora nad omawianym dziełem. Należy zwrócić uwagę na odręczne notatki bibliograficzne i regesty dokumentów związanych z napoleońskimi kampaniami wojennymi, a szczególnie z wojną 1812 roku - mówi Janusz Zuziak.

Na kolekcję składa się również maszynopis „Polska, jej dzieje i kultura od czasów najdawniejszych, aż do chwili obecnej. Okres 1795-1815”.

W kolekcji gen. Kukiela znajdują się także materiały na temat powstania kościuszkowskiego. Zgromadzono tu również materiały do opracowań dotyczących okresu bezpośrednio po insurekcji kościuszkowskiej, m.in. szkice, rękopisy i fotokopie do pracy poświęcone bitwie pod Maciejowicami.

Część materiałów kolekcji dotyczy okresu I wojny światowej i wojny polsko-rosyjskiej 1920 roku. „Do szczególnie ciekawych opracowań należy +Wybuch Wojny Światowej+ i liczne rękopisy wykładów prowadzonych zarówno w okresie służby wojskowej, m.in. w Wyższej Szkole Wojennej, jak i w latach pracy na Uniwersytecie Jagiellońskim” – zauważa płk Zuziak.

„Do najciekawszych można zaliczyć cykl wykładów Kampania polsko-sowiecka 1920 r. oraz Charakterystyka osobistości kierowniczych w operacji warszawskiej 1920 roku” – dodaje.

W zbiorze znajdują się także dokumenty i opracowania dotyczące m.in. działalności Tymczasowej Rady Stanu Królestwa Polskiego, Naczelnego Komitetu Narodowego i Legionów Polskich, ulotki Komitetu Obrony Narodowej, Ligi Państwowości Polskiej i raporty Związków Sokołów Polskich w Ameryce do Komisji Wojskowej w Nowym Jorku oraz rozkazy Komendy Głównej Związku Strzeleckiego z 1914 r., „Statut Polskich Drużyn Strzeleckich” i list Naczelnego Komitetu Narodowego o nastrojach.

Jak zauważa płk dr hab. Janusz Zuziak, w kolekcji gen. Kukiela znajdują się rękopisy i maszynopisy wykład ów poświęconych polskiej i powszechnej myśli wojskowej i sztuce wojennej. Kukiel prowadził je w Wyższej Szkole Wojennej. Wśród materiałów naukowych znajduje się kilka obszernych opracowań o charakterze biograficznym, poświęconych m.in. księciu Józefowi Poniatowskiemu, księciu Adamowi Czartoryskiemu, Ferdynandowi Fochowi i Wacławowi Tokarzowi. Uzupełnieniem opracowań i materiałów jest zbiór polskich i zagranicznych map, schematów i szkiców. Materiały kartograficzne dotyczą przede wszystkim insurekcji kościuszkowskiej i wojen napoleońskich. Są tu także mapy z lat I wojny światowej i wojny polsko-rosyjskiej 1920 r.

„Ważną częścią kolekcji Mariana Kukiela są różnorodne dokumenty dotyczące prywatnej sfery jego życia. Na szczególną uwagę zasługuje przede wszystkim korespondencja z rodziną, m.in. listy Kukiela z frontu. Ciekawym źródłem jest korespondencja generała z żoną, Stanisławą Kukielową z domu Bereś oraz siostrą żony, Walentyną Bereś” – mówi płk dr hab.Zuziak. „Szwagierka Kukiela była na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych, a zatem okresie zawieszenia Kukiela w służbie czynnej po przewrocie majowym, cywilną pracownicą wojska i listy od niej były dla generała ważnym źródłem wiadomości” – dodaje.

Na szczególną uwagę zasługuje bogata korespondencja gen. Kukiela z wybitnymi politykami i wysokimi rangą wojskowymi oraz wybitnymi historykami okresu międzywojennego, m.in. Władysławem Sikorskim, Ignacym Paderewskim, Stanisławem Kotem, Kazimierzem Sosnkowskim, Julianem Stachiewiczem, Izydorem Modelskim, Józefem Hallerem i Wacławem Tokarzem. Zachowała się także korespondencja z francuskim ministrem spraw wojskowych, zagranicznymi instytucjami naukowymi i redakcjami czasopism naukowo-historycznych.

Zdaniem płk. dr. hab. Janusza Zuziaka, do materiałów o najwyższej wartości historycznej znajdujących się w kolekcji gen. Mariana Kukiela zaliczyć trzeba jednak rękopisy jego pamiętników z okresu służby w Legionach i wojny polsko-rosyjskiej. "W zasadzie można powiedzieć, że są to raczej dzienniki bojowe, aniżeli pamiętniki" – podkreśla Zuziak. Pamiętnik prowadzony w okresie służby w Legionach rozpoczyna się 30 grudnia 1914 r. Kończy się 15 sierpnia 1915 r. Pisany jest niemal każdego dnia. Opisane są tu walki pozycyjne nad Nidą od marca do maja 1915 r. Kukiel prowadził zapiski z walk pod Konarami, Ożarowem, Tarłowem, z walk pozycyjnych pod Dzierzkowicami, Urzędowem i Babinem. Pamiętnik kończy się opisem walk nad Wieprzem i odejściem Kukiela do szpitala polowego w Elżbiecinie.

Druga część dziennika bojowego pochodzi z 1920 r. Obejmuje najistotniejszą część wojny polsko-rosyjskiej. 25 kwietnia 1920 r. ppłk Kukiel przybył na front ukraiński. Wkrótce został dowódcą 51 Kresowego Pułku Piechoty. Następnie dowodził XXIV Brygadą Piechoty, walczącą w składzie 12 Dywizji Piechoty. Swoje zapiski Kukiel prowadził w czterech notesach. Pierwszy z nich zatytułowany „Moja wojaczka na Ukrainie. Wiosna 1920 r. Dziennik oficera Sztabu Generalnego” obejmuje okres od 25 kwietnia do 29 maja 1920 r. Drugi notes zapisany został od 30 maja do 2 lipca nosił tytuł „Pamiętnik z walk 1920 r.” Trzeci notes nie został opatrzony tytułem. Zapiski były prowadzone od 3 lipca do 4 września. Ostatnia część pamiętnika zatytułowana „Dziennik kampanji w Małopolsce od 5 września 1920 roku” prowadzona była przez Kukiela od 5 do 25 września 1920 r.

Jak zauważa płk dr hab. Janusz Zuziak, dziennik prowadzony w 1915 r. ma kilka przerw w zapiskach. Natomiast dziennik prowadzony w okresie wojny polsko-rosyjskiej od 25 kwietnia do 24 września 1920 r. nie ma ani jednego dnia przerwy. „Zapisany niezwykle skrupulatnie dzień po dniu pozwala na bardzo dokładne prześledzenie przebiegu służby wojskowej Kukiela. W 1920 r. Kukiel, o wiele dojrzalszy niż 5 lat wcześniej oficer, dzięki szerszemu widzeniu spraw wojenno-wojskowych przedstawił obraz wojny widzianej ze znacznie wyższego niż własny szczebel dowodzenia” – dodaje.

PAP - Nauka w Polsce, Elżbieta Zielińska

bsz