Prof. Ewelinę Knapską nagrodzono za odkrycie neuronalnych mechanizmów wewnątrzgatunkowego i międzygatunkowego przekazywania emocji.

Jej badania otwierają nowe horyzonty w neuronauce emocji - a więc dziedzinie, która próbuje odpowiedzieć na pytania, jak nasz mózg rozumie i reaguje na emocje innych, oraz jak na przekazywanie emocji wpływają różne zaburzenia i choroby mózgu.

Każdy z nas doświadczył momentu, gdy czyjś śmiech był tak zaraźliwy, że nie sposób było się nie uśmiechnąć, albo gdy widok cierpienia innej osoby wywołał współczucie. To zjawisko, znane jako „zarażenie emocjonalne”, stanowi najprostszą formę empatii. Prof. Ewelina Knapska, jako jedna z pierwszych na świecie, odkryła, że w ciele migdałowatym – niewielkiej, głęboko ukrytej części mózgu odpowiedzialnej za emocje – znajdują się wyspecjalizowane grupy komórek nerwowych (neuronów), które odpowiadają za przekazywanie emocji - zarówno tych pozytywnych (jak radości czy nagrody), jak i negatywnych (strachu czy stresu) - między osobnikami. To przełomowe odkrycie pokazuje, że mózg reaguje na emocje innych w sposób mocno zakorzeniony biologicznie, i co najważniejsze – zorganizowany, a nie przypadkowy.

Prof. Knapska ze swoim zespołem wykorzystuje w badaniach nowoczesne techniki, pozwalające m.in. na śledzenie aktywności poszczególnych neuronów w odpowiedzi na bodźce społeczne. Jednym z najbardziej innowacyjnych narzędzi opracowanych przez laureatkę jest system Eco-HAB. To rodzaj „mysiego miasta”, w którym zwierzęta żyją w półnaturalnych warunkach, a wszystkie ich ruchy są automatycznie śledzone za pomocą chipów. Dzięki temu badacze mogą podglądać codzienne interakcje zwierząt, bez stresowania ich, w warunkach przypominających naturalne środowisko, co zapewnia obiektywność, wiarygodność i powtarzalność wyników. Dzięki Eco-HAB badacze odkryli, że myszy potrafią spontanicznie tworzyć sieci społeczne, a zapach zwierzęcia, u którego doszło do aktywacji układu nagrody w mózgu, wpływa na zachowanie innych osobników. Co więcej, zespół prof. Knapskiej udowodnił, że gryzonie rozpoznają, kiedy zwierzę z ich grupy odczuwa lęk lub ekscytację, oraz że potrafią uczyć się, obserwując emocje innych osobników, a proces ten zależy od płci i sytuacji społecznej.

Badania laureatki wniosły nową perspektywę do zrozumienia genezy empatii. Wcześniej sądzono, że zdolność rozpoznawania emocji innych wyewoluowała głównie w kontekście opieki nad potomstwem. Wyniki badań zespołu prof. Knapskiej sugerują jednak, że opieka rodzicielska nie musiała być głównym motorem rozwoju takich zachowań - równie dobrze mogło nim być ostrzeganie o niebezpieczeństwie. Co istotne, przekazywanie emocji może zachodzić nie tylko pomiędzy osobnikami tego samego gatunku, lecz także między różnymi gatunkami, co wskazuje, że pełni ono ważną funkcję informacyjną - pomaga przetrwać, ostrzegając przed zagrożeniem.

Prof. Ewelina Knapska wraz z zespołem odkryła także, że kluczowym elementem procesów zachodzących w ciele migdałowatym jest enzym MMP-9 – białko wpływające na zdolność neuronów do tworzenia i modyfikowania połączeń pomiędzy nimi. Gdy u myszy z objawami podobnymi do depresji zostaje przywrócona prawidłowa aktywność tego enzymu, powraca u nich zdolność uczenia się motywowanego nagrodą. To odkrycie może mieć znaczenie dla opracowania nowych terapii w zaburzeniach motywacji takich jak depresja.

Odkrycie neuronalnych mechanizmów przekazywania emocji nie tylko pozwala zrozumieć naturę empatii, ale też otwiera nowe kierunki badań nad leczeniem zaburzeń emocjonalnych, które utrudniają ludziom nawiązywanie kontaktu i budowanie relacji z innymi.

***

Ewelina Knapska urodziła się w 1977 roku. Ukończyła studia na Wydziale Biologii (2001) i na Wydziale Psychologii (2004) Uniwersytetu Warszawskiego. Doktorat obroniła w 2006 roku w Instytucie Biologii Doświadczalnej im. M. Nenckiego Polskiej Akademii Nauk, gdzie badała funkcjonalną organizację ciała migdałowatego w mózgu i społeczną komunikację emocji u szczurów. Staż podoktorski odbyła na Wydziale Psychologii Uniwersytetu Michigan (USA). W 2013 roku uzyskała habilitację w Instytucie Biologii Doświadczalnej PAN. Od 2012 roku kieruje Laboratorium Neurobiologii Emocji w Instytucie Biologii Doświadczalnej PAN. Jest współzałożycielką – wspólnie z prof. Leszkiem Kaczmarkiem - Centrum Doskonałości BRAINCITY – Centre of Excellence for Neural Plasticity and Brain Disorders, powstałego dzięki programowi Międzynarodowe Agendy Badawcze Fundacji na rzecz Nauki Polskiej i finansowanego ze środków europejskich.

Jest członkinią European Molecular Biology Organization (EMBO) oraz Advisory Board of Federation of European Neuroscience Societies (FENS). Była Prezydentką European Brain and Behaviour Society (EBBS) oraz wiceprzewodniczącą Polskiego Towarzystwa Badań Układu Nerwowego.

Na koncie ma ponad 60 publikacji naukowych, cytowanych ponad 3,3 tys. razy przez innych badaczy. Jest też laureatką licznych prestiżowych nagród i wyróżnień, w tym Starting Grant Europejskiej Rady ds. Badań Naukowych (ERC) (2016–2022), Nagrody Prezesa Rady Ministrów za osiągnięcia habilitacyjne (2014), stypendium Kolumb (2006), programu POWROTY/HOMING Fundacji na rzecz Nauki Polskiej (2008) oraz Burgen Scholarship przyznawanego przez Academia Europaea (2013).

Nauka w Polsce

ekr/ zan/