Jak przekazał dyrektor Archiwum Archidiecezji Warmińskiej ks. prof. Andrzej Kopiczko, w zbiorach placówki przechowywane są dawne księgi rękopiśmienne, ale też klasyczne dyplomy. Są to dokumenty nadające odbiorcy przywileje, uprawnienia, korzyści, czy wyróżnienia i odznaczenia. W średniowieczu i okresie nowożytnym były sporządzane najczęściej na pergaminie, stąd popularne jest określenie dyplomy pergaminowe.

"I choć od końca XV w. stosowano już papier czerpany, to najważniejsze akty prawne sporządzano nadal na tym niezwykłym materiale piśmiennym, przygotowanym ze skór cielęcych, owczych i kozich. Bardzo ważnym elementem każdego dyplomu była pieczęć lub pieczęcie uwierzytelniające, przywieszane u dołu za pomocą sznurów, tasiemek lub pasków z pergaminu" - wyjaśnił ks. prof. Andrzej Kopiczko.

Częsty dodatek stanowiły też piękne inicjały lub inne elementy ozdobne. Dyplomy przygotowywane były według specjalnych formularzy. Dla ich ważności niezbędne było zastosowanie następujących części składowych: intytulacji (określenie imienia i godności wystawcy dokumentu), dyspozycji (wyrażającej wolę wystawcy; czego dotyczyła), wymienienia świadków i datacji.

W 2023 r. Archiwum Archidiecezji Warmińskiej poddało konserwacji 34 takich dyplomów. Niektóre z nich składają się z kilku kart, ale zasadniczo są to zapisy jednostronne. Wielkość tych pergaminów jest zróżnicowana, ale dominują dokumenty większe od obecnie stosowanego formatu A4.

Ten z 1301 r. jest szczególny, ponieważ zachowała się na nim najstarsza pieczęć Warmińskiej Kapituły Katedralnej z wizerunkiem Madonny z Dzieciątkiem i napisem w otoku "Sigillum Ecclesie Warmiensis". Z pierwszej połowy XIV w. są jeszcze dwa inne dyplomy. Niezwykle interesujący jest statut szewski z 1421 r. z Braniewa, który liczy 6 kartek. Z drugiej połowy XV w., a dokładnie z 1481 r. zachował się wyciąg z bulli papieża Aleksandra IV z wiszącą pieczęcią owalną audytora generalnego Kamery Apostolskiej, czyli instytucji zarządzającej dobrami papieskimi.

Z pierwszej połowy XVI w. mamy przywilej biskupa Łukasza Watzenrodego z 1508 r. dla wsi Świętnik k. Lidzbarka Warmińskiego z pieczęcią przywieszoną na pasku pergaminowym. Wśród poddanych konserwacji są dwa dokumenty z pieczęciami biskupa Maurycego Ferbera z 1527 i 1535 r. oraz kardynała Stanisława Hozjusza z 1569 r., z XVII w. – biskupów (pomocniczego) Michała Działyńskiego (1636), Mikołaja Szyszkowskiego (1637), Wacława Leszczyńskiego (1652) i Michała Radziejowskiego (1683), a z początku XVIII w. – Teodora Potockiego (1712) i dwie Krzysztofa Andrzeja Jana Szembeka (obydwie z 1736). „Przy 22 dokumentach zachowały się one w dobrym stanie, a trzeba pamiętać, że były one zawsze narażone na oderwanie czy uszkodzenie, ponieważ nie miały pudeł zabezpieczających. Jedenaście z tych dyplomów zostało sporządzonych w języku niemieckim, a pozostałe, czyli 25, w łacińskim" - podkreślił.

Szczególnie interesujące są dyplomy mówiące o powołaniu do istnienia lub zatwierdzające różne stowarzyszenia religijne i zawodowe, zawsze pięknie zdobione i oryginalnymi pieczęciami. Dotyczą one bractw: Ran Chrystusa, Matki Bożej, św. Anny, strzeleckich czy ubogich. W kilku przypadkach potwierdzają ustanowienie beneficjów, czyli różnych fundacji przy kościołach. Zakres chronologiczny jest też dość szeroki: od 1301 do 1736 r. Są różni ich wystawcy, choć dominują biskupi warmińscy, ale też kapituła katedralna czy papież i wspomniany audytor generalny Kamery Apostolskiej.

Wprawdzie poddane konserwacji dyplomy pergaminowe nie zawierają takiej ilości informacji, jak księgi archiwalne i poszyty, ale są to decyzje zazwyczaj o szczególnej randze (przywileje i nadania). Przez wiele stuleci nie miały zabezpieczenia w postaci odpowiednich pudeł i przechowywano je w formie złożonej w kopertach. Po konserwacji nie tylko je oczyszczono, uzupełniono i wzmocniono, ale też wyprostowano, a pieczęci zabezpieczono. (PAP)

Agnieszka Libudzka

ali/ pat/