35 lat temu badacze obserwując dziko żyjące szympansy, stwierdzili, że grupy sąsiedzkie mają różne obyczaje iskania, czego nie można było wytłumaczyć odmiennościami w środowiskach, w których żyły. Okazało się, że te behawioralne odmienności były nauczane lub "kulturowe", a badacze wkrótce zauważyli, że różne grupy używają specyficznych narzędzi i wykazują odmienność w zalotach, czego nie da się wytłumaczyć różnicami w środowisku.

Jednak, według nowych danych, naukowcy sądzą, że część z tych zachowań może mieć podłoże genetyczne.

Zanim w 1975 roku ogłoszono te odkrycia, kilku badaczy obserwowało odrębne społeczności dzikich szympansów i wielu z nich zauważyło istnienie różnic w zachowaniu. Obserwatorzy zgadzali się, że szympansy posiadają rzeczywistą kulturę. Zwolennicy tego poglądu opublikowali na łamach "Nature" w 1999 roku materiał przekrojowy dokumentujący 39 typów zachowań występujących regularnie w niektórych małpich wspólnotach i nie występujących w innych.

Ten tekst spowodował zalew materiałów dotyczących kultury u innych gatunków i wywołał niekończącą się dyskusję o znaczeniu słowa kultura.

Według "Nature", w nowym studium opublikowanym w Proceedings of the Royal Society badacze sprawdzili częściowe sekwencje mitochondrialnego DNA (mtDNA) pochodzącego od dzikich szympansów z 9 różnych grup. DNA jest w tym przypadku poręczne bowiem pochodzi tylko od matek, a jedynie osobniki żeńskie przenoszą się u szympansów do nowych grup.

Członkowie zespołu zbadali zależności między grupami w 38 z 39 przypuszczalnych zachowań kulturowych, udokumentowanych we wcześniejszych raportach. Studium nie powiązało dokładnie specyficznych genów z zachowaniami i nie określiło, że mają one dokładnie podłoże genetyczne. Raczej wskazywało na to, kiedy nie można wykluczyć danego zachowania jako mającego podłoże genetyczne. Okazało się bowiem, że nie można tego uczynić w połowie przypadków.

Jak twierdzi autor studium, Kevin Langergraber, ekolog molekularny z Instytutu Antropologii Ewolucyjnej Maxa Plancka w Lipsku w Niemczech, istnieje sporo raportów poruszających tę kwestię i jest sporo danych, które zamykają drogę do wyjaśnień innych niż hipoteza o częściowym wpływie genów.

Wyjaśnienia wzbudziły mieszane reakcje.

Pierwszy autor studium z 1999 roku opublikowanego w "Nature", psycholog ewolucyjny Andrew Whiten z University of St. Andrews w Wlk. Brytanii, który nie brał udziału w pracach nad nowym studium - zauważył, że Langergraber wraz z zespołem "wykonali bardzo starannie i uważnie swoją pracę". Ale Whiten uważa, że zbyt wielką wagę przywiązali "do relacji pomiędzy różnicami behawioralnymi i genetycznymi". Jego zdaniem, sekwencjonowanie małych regionów mtDNA podobnie jak kilka udokumentowanych różnic w zachowaniu "to bardzo ogólne pomiary" prawdziwych różnic genetycznych i behawioralnych.

Sam powołuje się na eksperymenty własne i innych badaczy z szympansami trzymanymi w niewoli, które wykazywały się skomplikowanymi umiejętnościami wyuczenia zachowań społecznych, zwłaszcza jeśli chodzi o używanie narzędzi. Whiten uważa też, że wszystko, co wiemy o nauce wspólnotowej i indywidualnej u szympansów wskazuje na to, że to nie z powodu swojej konstrukcji genetycznej nie mogły się nauczyć w Afryce wszystkich rodzajów używania narzędzi.

Entolog Frans de Waal z Emory University w Atlancie, który z kolei w 1999 roku uważał, że Whiten i koledzy dostarczyli argumentów za tym, że "nie można już lokować małp poza sferą kultury", uważa, że nowa praca "nie wyłącza wyjaśnienia kulturowego, ale komplikuje cały obraz".

Badacz zauważył, że nowe studium czyni dyskusję o naturze i wychowaniu bardziej interesującą, bowiem "jeśli łatwo zaakceptowaliśmy, że szympansy mają obyczaje kulturowe, które rozprzestrzeniają się przez naukę zachowań społecznych oraz dodamy do tego obrazek genetyczny i faktycznie mamy obraz bliższy temu, co wiemy o ludziach i szerszą debatę na ten temat niż kiedykolwiek przedtem".

Langergraber, który pracował nad ewolucją współpracy i relacji społecznych u szympansów zauważa, że istnieją podobne przypadki udokumentowanego zachowania u wron, zięb i goryli jak uczenie się wykorzystywania narzędzi do zjadania owadów żądlących, co może mieć podstawy genetyczne. Tak samo może być u ludzi - dodaje. "Kilka rzeczy, których nigdy byśmy nie sądzili, że są zdeterminowane genetycznie, są w wysokim stopniu dziedziczne. Geny dla przykładu odgrywają rolę jeśli osoba, która jest ekstrawertykiem ubiera się w ekstrawagancki strój, natomiast introwertyk ubiera się dla wygody" - powiedział "Nature".

Jednak w przypadku migracji osobników żeńskich u szympansów do innych wspólnot, trudno jest jednoznacznie odróżnić część genetyczną od kulturowej. "One przenoszą nie tylko swoje geny, ale i zachowania. Tak więc istnieje pozytywna korelacja między podobnymi zachowaniami genetycznymi a behawioralnymi nawet jeśli w 100 proc. byłyby one kulturowe" - powiedział "Nature". MMEJ

PAP - Nauka w Polsce

krf/bsz