Niewielkie, mlecznobiałe, podobne do ważki owady, nazywane są jętkami jednodniówkami (Ephemeroptera). wbrew nazwie, większość gatunków jętek żyje w stadium dorosłym kilka dni, a nawet tygodni.

\"Jednodniówka jest starą, potoczną nazwą, która powstała w wyniku obserwacji przez ludzi masowo wylatujących i rojących się gatunków owadów, które zaraz po kopulacji giną\" - wyjaśnia dr Małgorzata Kłonowska Olejnik, entomolog z Uniwersytetu Jagiellońskiego. W Polsce od czasu do czasu można zaobserwować roje mlecznobiałych jętek, które latają przez kilka godzin, po czym masowo giną (na początku września zjawisko to było obserwowane na przykład w Przemyślu).

MALOWNICZE GODY JĘTEK

Gody jętek są bardzo widowiskowe. W wirujący i głośny obłok samców, wykonujących taniec godowy, wlatują samice. Następnego dnia wczesnym rankiem ulice wyglądają tak, jakby zasłał je biały puszysty śniegiem. To efekt twardych praw natury - samce giną natychmiast po kopulacji. Nieco dłużej żyją samice, które umierają po złożeniu jaj.

Cykl życiowy jętek przebiega zazwyczaj następująco: samice składają jaja do wody, z nich wylęgają się larwy, które żyją od kilku tygodni do 2-3 lat w wodzie. Tam linieją i rosną (jętki to owady z przeobrażeniem niezupełnym, więc bez stadium poczwarki).

Wyrośnięta larwa, zwana nimfą, wylatuje z wody, dając pierwsze stadium uskrzydlone (subimago). Następnie linieje, dając owada doskonałego (imago). Dopiero potem następuje lot godowy, kopulacja, złożenie jaj i wreszcie śmierć skrzydlatych owadów.

GODOWE ROJENIE SIĘ SAMCÓW

\"Rojenie się\" to termin, który bywa rozumiany wieloznacznie. W przypadku jętek (Ephemeroptera) jest to raczej termin zarezerwowany dla lotu godowego, kończącego się kopulacją i złożeniem jaj. W potocznym znaczeniu jednak (np. w nazewnictwie wędkarzy) terminem tym często określany jest wylot stadium subimago z wody.

Często termin \"rojenie\", \"rójka\" jest używany jako określenie lotów godowych również innych rzędów owadów wodnych, np. chruścików (Trichoptera) lub muchówek (Diptera). Tworzenie rojów jest elementem lotu godowego osobników dorosłych (stadium imagines), którego finał stanowi kopulacja.

U jętek tzw. roje tworzą przeważnie tylko samce. Do tych rojów lecą samice, a następnie rozpoczyna się kopulacja. Wysokość, na której odbywają się loty godowe wynosi średnio 2-5 m nad powierzchnią ziemi. Są jednak gatunki latające znacznie niżej (0.2-0.5 m) i wyżej (20-30 m) nad ziemią.

TO NIE MUSZĄ BYĆ GODY

Obserwowane rojenia się owadów mogą być nie tylko lotem godowym. Jętki - jako jedyne obecnie żyjące owady skrzydlate - mają dwa stadia uskrzydlone. Po przeobrażeniu i wylocie z wody owad osiąga pierwsze stadium uskrzydlone, zwane w języku entomologów subimago.

Następnie subimago przechodzi jeszcze jedną wylinkę (wraz ze skrzydłami), dając stadium owada doskonałego, czyli imago. Okres wylotów z wody (przejście larwy w stan subimago) jest różny i wynosi od 1 dnia do kilku, a nawet kilkunastu tygodni. Dopiero osobniki imagines tworzą charakterystyczne roje i kopulują.

Jętki roją się po pewnym czasie od wylotu z wody, z reguły trwa to kilka dni.

\"Są jednak pewne gatunki, które mają niezwykle synchroniczne wyloty z wody. Wszystkie larwy przeobrażają się w tym samym czasie, a osobniki uskrzydlone żyją bardzo krótko, zaledwie jedną-kilka godzin. U tych gatunków linienie subimago zachodzi bardzo szybko, nieraz kilka minut po wylocie z wody, a czasami samce nie przechodzą linienia do końca\" - tłumaczy entomolog.

OWADY ZAGROŻONE WYGINIĘCIEM

Kiedyś jętki występowały powszechnie w rzekach Europy. Dziś albo wyginęły, albo są na Czerwonych Listach gatunków ginących i zagrożonych - zarówno w Polsce, jak i w Europie.

\"Na Czerwonej Liście zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce jest aż 45 proc. gatunków jętek żyjących w naszych wodach. W innych krajach europejskich jest podobnie lub gorzej. Najbardziej zagrożone są gatunki żyjące w dużych rzekach nizinnych - jak Palingenia longicauda, która wyginęła w Wiśle na początku XX w. Gatunek Behningia ulmeri obserwowano w Warcie jeszcze w latach 1955-1962, a Oligoneuriella pallida spotykano w niektórych rzekach Polski jeszcze do lat 70.\" - podkreśla dr. Kłonowska.

\"Inne rzadkie gatunki, np. Ametropus fragilis lub Ephoron virgo żyją obecnie na pojedynczych stanowiskach w stosunkowo małych populacjach\" - dodaje.

OWADY MIERNIKAMI JAKOŚCI WODY

Bezpośrednimi zagrożeniami dla wielu gatunków owadów wodnych jest nie tylko zanieczyszczenie wody i pogorszenie jej parametrów fizykochemicznych. Równie istotny jest zanik ich naturalnych siedlisk. Następuje to przede wszystkim w wyniku regulacji hydrotechnicznych, co powoduje zmiany kształtu koryt rzecznych, zmienia poziom i przepływ wody w rzekach.

Prawie wszystkie jętki są bardzo wrażliwe na zanieczyszczenia i różne zaburzenia środowiska wodnego, dlatego są powszechnie wykorzystywane w biologicznych metodach oceny jakości wody.

PAP - Nauka w Polsce, Urszula Jabłońska

28 września 2004