Oficjalne systemy dozymetryczne działają stabilnie na co dzień, ale podczas awarii sieci, przerw w zasilaniu czy uszkodzeń infrastruktury mogą mieć ograniczoną skuteczność. Projekt CITISTRA (ang. Citizen measurements as complementary radiation monitoring strategy), koordynowany w Polsce przez Instytut Fizyki Jądrowej PAN w Krakowie, ma za zadanie sprawdzić, czy w takich sytuacjach można szybko uruchomić gęstą sieć lokalnych pomiarów wykonywanych przez przeszkolonych użytkowników – tak, by krótkoterminowo podtrzymać obraz sytuacji, a długoterminowo budować zaufanie i odporność społeczną.

Jak informują wykonawcy na stronie projektu (citistra.ifj.edu.pl), do pomiarów promieniowania wykorzystywany jest kieszonkowy detektor CzechRad oraz proste oprogramowanie do przesyłania wyników. Od marca 2025 r. do IFJ PAN dotarło 200 urządzeń; po przygotowaniu przekazano je użytkownikom. W maju przeszkolono pierwsze grupy strażaków PSP i OSP w Małopolsce (70 urządzeń) i zaczęły spływać dane. W kolejnych miesiącach detektory trafiły do gmin i komend PSP wzdłuż granicy z Ukrainą i Białorusią, a latem przeszkolono Wojewódzkie Stacje Sanitarno-Epidemiologiczne (Katowice, Kielce, Rzeszów, Kraków), którym przekazano 30 detektorów. Pod koniec wakacji szkolenia przeszli żołnierze WOT (sześć brygad). Do października rozdysponowano łącznie 193 urządzenia.

Zweryfikowane dane o promieniowaniu w terenie są udostępniane publicznie we współpracy z SAFECAST – globalną, oddolną inicjatywą powstałą po awarii w Fukushimie, która buduje otwartą bazę pomiarów środowiskowych. Dzięki temu każdy może przeglądać mapy i ponownie wykorzystywać wyniki, a cały łańcuch – od szkolenia, przez wysyłkę i kontrolę jakości, po niemal „na żywo” aktualizowane mapy promieniowania – jest sprawdzany w praktyce.

Poza pomiarami promieniowania w terenie, zespół testuje także samopomiar tarczycy oraz analizę dozymetryczną żywności i przedmiotów codziennego użytku. Równolegle prowadzone są badania społeczne, skupione wokół zagadnienia, czy możliwość samodzielnego pomiaru promieniowania powietrza, zmniejsza lęk i zwiększa poczucie kontroli. Wyniki ankiet i przewodniki po dobrych praktykach mają być jednym z produktów projektu.

Projekt CITISTRA realizowany w Polsce, Czechach i na Słowacji w latach 2024–2027 jest finansowany w ramach europejskiego partnerstwa PIANOFORTE.

Jak piszą pomysłodawcy tej inicjatywy w czasopiśmie naukowym EPJ Nuclear Sciences & Technologies , PIANOFORTE skupia 108 partnerów z 26 krajów i ma wzmocnić ochronę radiologiczną w medycynie, przemyśle i środowisku. Z budżetu w wysokości 30 mln euro przyznanego na ten cel przez Komisję Europejską w latach 2022-2029, aż 73 proc. przeznaczono bezpośrednio na badania; pozostałe środki są wykorzystywane m.in. na dostęp do infrastruktury, szkolenia i upowszechnianie wyników. PIANOFORTE realizuje obecnie 17 inicjatyw, w tym projekt CITISTRA.

Koordynatorem projektu CITISTRA na poziomie europejskim jest czeski instytut SURO; wśród partnerów w Polsce znajdują się m.in. IFJ PAN oraz Główny Instytut Górnictwa.

Jeśli testy potwierdzą założenia, powstanie scenariusz działania możliwy do uruchomienia w skali kraju: przeszkolone grupy, sprawdzony sprzęt, jasne instrukcje i otwarta pula danych do bieżącej analizy. Jak podkreślają fizycy z Krakowa, nie chodzi o konkurencję dla systemów państwowych, lecz o dodatkową warstwę bezpieczeństwa – jak latarki w rękach mieszkańców, zapalane wtedy, gdy podstawowe oświetlenie zawodzi. CITISTRA ma sprawić, by te „latarki” świeciły jasno, równo i we właściwym kierunku.

Nauka w Polsce

kmp/ agt/