Medal Bohdana Paczyńskiego jest najważniejszym wyróżnieniem przyznawanym przez Polskie Towarzystwo Astronomiczne (PTA) za dokonania naukowe. Bohdan Paczyński (1940-2007), był jednym z najwybitniejszych współczesnych polskich astronomów. Medal jego imienia przyznaje się "za wybitne osiągnięcia w dziedzinie astronomii i astrofizyki". Pierwsza edycja nagrody nastąpiła w 2013 roku.

Dotychczas przyznawano po jednej nagrodzie w danej edycji, ale w 2025 roku laureatów jest aż trzech: Marcina Kubiaka, Michała Szymańskiego i Andrzeja Udalskiego. Wszyscy ci astronomowie są związani z Obserwatorium Astronomicznym Uniwersytetu Warszawskiego oraz projektem OGLE. Jest też jeszcze związek pomiędzy nimi: prof. Kubiak był promotorem prac doktorskich Michała Szymańskiego i Andrzeja Udalskiego.

Profesor Marcin Kubiak (ur. 1949) jest jednym z inicjatorów projektu obserwacyjnego OGLE, w ramach którego monitorowane są jasności milionów gwiazd. W latach 1991-1992 prowadził rozmowy z prof. Bohdanem Paczyńskim oraz Obserwatorium Las Campanas na temat kształtu projektu OGLE, a potem kierował grantami na budowę 1,3-metrowego teleskopu w Chile. Projekt OGLE uruchomiono w 1992 roku, a teleskop rozpoczął pracę w 1996 roku. Prof. Kubiak był współautorem odkrycia pierwszych zjawisk mikrosoczewkowania grawitacyjnego przez OGLE i wykorzystania ich do badań nad ciemną materią, a także pierwszego skutecznego użycia metody tranzytów oraz metody mikrosoczewkowania grawitacyjnego do odkrywania planet pozasłonecznych.

Profesor Michał Szymański (ur. 1959) wniósł z kolei kluczowy wkład w rozwój technologii i oprogramowania do analizy olbrzymich ilości informacji, jakie zbiera OGLE. Projektował bazy fotometryczne i biblioteki procedur. Obecnie baza danych OGLE ma ponad bilion pomiarów fotometrycznych dla dwóch miliardów gwiazd, a także milion obrazów nieba. Wspólnie z prof. Udalskim stworzył system do szybkiego wykrywania zjawisk mikrosoczewkowania grawitacyjnego (Early Warning System, w skrócie EWS), aby na bieżąco dostosowywać strategię obserwacji dla lepszego zbadania przebieg zjawiska. Potem dane z systemu EWS zaczęły być dostępne publicznie poprzez internet, aby inne zespoły badawcze mogły dołączać do obserwacji. Laureat stworzył też interfejsy WWW do identyfikacji gwiazd w polach obserwowanych przez OGLE, przeglądania gwiazd zmiennych z bazy OGLE i do określania ekstynkcji międzygwiazdowej w kierunku centrum Drogi Mlecznej, jak również system akwizycji i redukcji danych oraz system kontroli teleskopu. Prof. Szymański jest współautorem wszystkich najważniejszych odkryć OGLE.

Profesor Andrzej Udalski (ur. 1957) to lider grupy OGLE. Jest światowej klasy specjalistą w zakresie budowy instrumentów astronomicznych. Kierował budową Teleskopu Warszawskiego w Obserwatorium Las Campanas w Chile w latach 1995-96. W roku 2001 samodzielnie zbudował szerokokątną, ośmiodetektorową kamerę mozaikową CCD z ponad 65 milionami pikseli. W 2010 roku uruchomił kamerę mozaikową kolejnej generacji złożoną z 32 detektorów CCD (256 milionów pikseli), która do tej pory należy do największych tego typu instrumentów na świecie. W 1993 roku prof. Udalski odkrył pierwsze zjawisko mikrosoczewkowania grawitacyjnego w bazie danych pierwszej fazy projektu OGLE, a niedługo później pierwsze w historii zjawisko mikrosoczewkowania spowodowane przez obiekt podwójny. Do tej pory osobiście odkrył ponad 20 tysięcy zjawisk mikrosoczewkowania grawitacyjnego. W swoich badaniach zajmuje się też planetami pozasłonecznymi (m.in. pierwsza planeta odkryta metodą tranzytów), gwiazdami zmiennymi, ekstynkcją międzygwiazdową.

Polskie Towarzystwo Astronomiczne przyznało też nagrodę i medal im. Włodzimierza Zonna - „za popularyzację wiedzy o Wszechświecie”. Są one jednymi z najstarszych polskich nagród za popularyzację nauki (pierwsza edycja w 1983 roku). Patronem nagrody jest astronom Włodzimierz Zonn (1905-1975).

Również tutaj przyznano w tym roku aż trzy nagrody. Otrzymali je Stefan Janta, Adam Michalec oraz Stowarzyszenie Polaris – OPP.

Stefan Janta (ur. 1960) życie zawodowe związał z Planetarium Śląskim, gdzie przez 45 lat pracował na różnych stanowiskach. Obecnie jest dyrektorem placówki. W ostatnich latach doprowadził do modernizacji planetarium, zamieniając je w nowoczesne centrum popularyzacji nauki. Obecnie instytucja występuje pod nazwą Planetarium – Śląski Park Nauki, a przez pierwsze dwa lata po modernizacji odwiedziło ją blisko milion osób. Laureat angażował się też w Olimpiadę Astronomiczną: był autorem zadań, jurorem, ale przede wszystkim organizatorem, dzięki któremu konkurs miał fundusze i był realizowany. Dwukrotnie zorganizował także Międzynarodową Olimpiadę z Astronomii i Astrofizyki (IOAA).

Adam Michalec był pracownikiem Obserwatorium Astronomicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, gdzie przez kilkadziesiąt lat angażował się w inicjatywy popularyzujące astronomię. Współpracuje także z Młodzieżowym Obserwatorium Astronomicznym w Niepołomicach. Laureat jest aktywny w mediach, od lat publikując artykuły popularnonaukowe o zjawiskach na niebie, a nawet prowadząc wakacyjne audycje radiowe. Od około 25 lat regularnie prowadzi pokazy wahadła Foucaulta w jednym z krakowskich kościołów.

Stowarzyszenie Polaris – OPP powstało w 1994 roku. Jego siedziba mieści się we wsi Sopotnia Wielka, gdzie organizacja zbudowała obserwatorium astronomiczne (w Zespole Szkół nr 4 w Sopotni Wielkiej), a także unikatowe w skali kraju miejsce: Młodzieżową Stację Kosmiczną YSS, która jest modelem w skali 1:1 wnętrza modułu Destiny na Międzynarodowej Stacji Kosmicznej (ISS). Prowadzone są tam zajęcia z młodzieżą. Stowarzyszenie Polaris – OPP zrealizowało kilkadziesiąt projektów, np. Astroevents, Piknik z Astronomią, Przybliżmy Dzieciom Gwiazdy. Podejmuje też działania związane z ochroną ciemnego nieba, czyli przeciwdziałaniem nadmiernemu zanieczyszczeniu sztucznym światłem. W skali lokalnej skutecznie przekonało władze gminy do wymiany oświetlenia na przyjazne nocnemu niebu. Z kolei w skali ogólnopolskiej prowadzi działania edukacyjne w społeczeństwie i wśród polityków, czy też na przykład wsparło stworzenie Izerskiego Parku Ciemnego Nieba (powstał w 2009 roku), a od 2004 roku prowadzi projekt „Ciemne niebo”.

Polskie Towarzystwo Astronomiczne przyznało też nagrodę dla młodych naukowców (do 35. roku życia). Kryterium oceny jest w tym przypadku wybitny, indywidualny dorobek naukowy w dziedzinie astronomii. Po raz pierwszy nagrodę przyznano w 1959 roku i jako jedyna z nagród PTA ma poza prestiżem także wymiar finansowy.

Tegorocznym laureatem Nagrody Młodych PTA został dr Łukasz Tychoniec. Jury doceniło jego dorobek naukowy w zakresie badania nad formowaniem się gwiazd i dysków protoplanetarnych z wykorzystaniem danych z najważniejszych teleskopów naziemnych i kosmicznych. Laureat jest współautorem 65 recenzowanych prac naukowych wieloautorskich - w tym siedmiu, w których jest pierwszym autorem. Dr Tychoniec ukończył studia astronomiczne na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, doktorat uzyskał na Uniwersytecie Lejdzie (Holandia), a staże podoktorskie odbywał w Europejskim Obserwatorium Południowym (ESO) oraz na Uniwersytecie w Lejdzie.

Polskie Towarzystwo Astronomiczne zrzesza zawodowych astronomów. Istnieje od ponad stu lat, powstało w 1923 roku. Jest towarzystwem naukowym, ale prowadzi też działalność popularyzującą astronomię, m.in. wydając czasopismo „Urania – Postępy Astronomii”, internetowy portal www.urania.edu.pl, czy cykl programów telewizyjnych Astronarium. (PAP)

cza/ zan/