Proponowane nowe jednostki to: Instytut Chemii Analitycznej, Instytut Astrofizyki Cząstek Astrocent oraz Międzynarodowy Instytut Nauk Obliczeniowych i Matematycznych.

"Popieram utworzenie tych trzech instytutów, ponieważ obejmą one obszary badań, które – ze względu na postęp w nauce światowej – nie są wystarczająco reprezentowane w akademii" – powiedział PAP prezes Polskiej Akademii Nauk prof. Marek Konarzewski.

Dodał, że wszystkie te instytuty mają mieć profil międzynarodowy.

Prezes PAN pytany, skąd znajdą się środki na utworzenie i utrzymanie tych instytutów, skoro już te obecne borykają się z niedostatecznie wysoką subwencją, przypomniał, że w ostatnich latach PAN zlikwidowała trzy swoje jednostki: Polski Instytut Studiów Zaawansowanych, Instytut Środowiska Rolniczego i Leśnego oraz Instytut Parazytologii.

"Po ich likwidacji, budżet tych jednostek nie został rozdysponowany między pozostałe instytuty, ale niejako przepadł, więc liczę, że jest szansa na ponowne rozdysponowanie tych środków na nowe instytuty" – powiedział.

Jak mówił, w przypadku Instytutu Chemii Analitycznej oraz Instytutu Astrofizyki Cząstek Astrocent jest "spokojny o finansowanie". "Gdy chodzi o Międzynarodowy Instytut Nauk Obliczeniowych i Matematycznych, na pewno pomożemy, ile będziemy mogli z własnych środków PAN. Jednak liczymy, że tak strategiczne pole badawcze będzie obiektem zainteresowania Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Słyszymy przecież o ogromnych pieniądzach rzędu miliardów złotych, które mają być wydane przez polskie władze na rozwój sztucznej inteligencji. Bardzo chętnie z nich skorzystamy, oczywiście traktując je jako inwestycje, które w przyszłości na pewno zwrócą się z nawiązką" – powiedział.

Z kolei pytany, czy nie można by rozszerzyć działania już istniejącego instytutu zamiast powoływać nową jednostkę, prezes odpowiedział, że jest to zasadnicze pytanie zadawane zespołom, które wydają rekomendację. "Z tych opinii wynika, że potencjał, który już istnieje w tych trzech dziedzinach w Polskiej Akademii Nauk nie jest wystarczający" – powiedział.

Dopytywany też, czy powstanie nowych instytutów można oznaczać przesunięcie nań pewnych kompetencji z innych, wskazał, że "nie można tego wykluczyć, ale w tej chwili nie ma żadnej decyzji na ten temat; to kwestia przyszłości".

Innego zdania niż zespoły powołane przez prezesa PAN są reprezentanci Zgromadzenia Dyrektorów Instytutów Naukowych PAN, którzy negatywnie ocenili wszystkie trzy wnioski.

I tak, przedstawioną koncepcję powołania Międzynarodowego Instytutu Nauk Obliczeniowych i Matematycznych PAN dyrektorzy ocenili jako "ambitną, ale niedopracowaną". "Tematyka jest aktualna i interesująca, jednak jej realizacja nie wymaga powołania nowego instytutu. Proponowane badania mogą być prowadzone w ramach istniejących w strukturze PAN jednostek informatyczno-matematycznych, które pokrywają tematycznie proponowany zakres badawczy, jak również we współpracy z licznymi jednostkami spoza PAN" – podano w uchwale z marca br.

Z kolei w przypadku Instytutu Chemii Analitycznej reprezentanci dyrektorów wskazali m.in. na "brak jednoznacznego uzasadnienia potrzeby powstania nowego instytutu, zbyt szeroki zakres tematyczny, powierzchowną analizę finansową oraz ryzyko powielania kompetencji istniejących jednostek naukowych".

W trzecim przypadku – Instytutu Astrofizyki Cząstek Astrocent – wskazano, że wprawdzie "w zakresie merytorycznym powołanie instytutu jest uzasadnione tematyką i agendą badawczą, dotychczasowymi osiągnięciami wnioskodawców oraz brakiem jednostki zajmującej się astrofizyką cząstek", jednak m.in. "w zakresie organizacyjnym liczba pracowników jest niedostateczna", a "w zakresie finansowym i lokalowym istnieje poważne zagrożenie niespełnienia kluczowych przedstawionych założeń, co powoduje, iż wniosek o powołanie instytutu należy obecnie ocenić jako przedwczesny".

Instytut Astrofizyki Cząstek Astrocent miałby być przekształcony z Międzynarodowej Agendy Badawczej AstroCeNT, kierowanej przez prof. Leszka Roszkowskiego z Centrum Astronomicznego im. M. Kopernika PAN w Warszawie. To duże interdyscyplinarne centrum powstało w ostatnich latach w ramach grantu Fundacji na rzecz Nauki Polskiej (38 mln zł na 5 lat).

Jak argumentował we wniosku prof. Leszek Roszkowski, w tym instytucie miałoby być prowadzone "badanie Wszechświata innymi drogami niż tradycyjna astronomia np. poprzez neutrina czy fale grawitacyjne". We wniosku wskazano, że jest to "dość nowa, przyszłościowa dziedzina" i że nie ma takiego ośrodka w Polsce.

Jak wynika z danych we wniosku, część funduszy (15 mln euro) na otwarcie instytutu zespół ma już z grantu Teaming for Excellence z Komisji Europejskiej. Druga połowa ma pochodzić z dofinansowania: Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego (7 mln euro) oraz z programu FENG MAB Fundacji na rzecz Nauki Polskiej (8 mln euro).

Z kolei Międzynarodowy Instytut Nauk Obliczeniowych i Matematycznych miałby być jednostką, która skupi się na zagadnieniach z pogranicza informatyki i matematyki stosowanej. W ramach instytutu miałyby być powadzone badania podstawowe w zakresie m.in. algorytmiki, optymalizacji, procesów stochastycznych czy analizy dużych zbiorów danych. Siedzibę ma mieć we Wrocławiu z filią w Warszawie, a dyrektorem miałby zostać prof. Jarosław Byrka z Uniwersytetu Wrocławskiego.

Z danych we wniosku wynika, że pierwszy rok działalności ma kosztować 5 mln zł, drugi – 8 mln, trzeci – 11 mln, a czwarty i kolejne – po 14 mln zł. Jednocześnie wskazano, że celowo około 30-40 proc. całkowitego budżetu instytutu ma pochodzić ze źródeł zewnętrznych, m.in. grantów krajowych i zagranicznych oraz partnerstw z przemysłem.

Trzecim nowym instytutem miałby być Instytut Chemii Analitycznej z siedzibą w Toruniu przy jednoczesnej rozproszonej po całym kraju strukturze organizacyjnej. Tej pierwszej w Polsce jednostce naukowo-badawczej w całości poświęconej rozwijaniu chemii analitycznej miałby szefować prof. Bogusław Buszewski z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.

Jak wskazano w opinii, jednostka miałaby koncentrować się na szeroko pojętej chemii analitycznej, stanowiącej podstawę licznych dziedzin nauki i technologii jak nauki biologiczne, kryminalistyczne, farmaceutyczne, nowoczesna diagnostyka medyczna, technologia żywności i żywienia, agrotechnologia, a także w monitoringu i kontroli procesowej w biotechnologii.

Jeżeli chodzi o środki finansowe niezbędne do rozpoczęcia działalności przez ten instytut, to jego powstanie opiera się na bazie projektu strategicznego województwa kujawsko-pomorskiego "Utworzenie Kujawsko-Pomorskiego Centrum Naukowo-Technologicznego im. prof. J. Czochralskiego", na realizację którego zabezpieczono środki w regionalnym programie operacyjnym Fundusze Europejskie dla Kujaw i Pomorza 2021-2027 oraz w budżecie Samorządu Województwa.

Po uzyskaniu pozytywnej opinii zespołów doradczych powołanych w tym celu, prezes PAN niebawem zarekomenduje ministrowi nauki powołanie trzech nowych instytutów. Decyzja będzie należeć do MNiSW.

Ostatnim nowo powstałym instytutem w strukturach Polskiej Akademii Nauk jest Międzynarodowy Instytut Mechanizmów i Maszyn Molekularnych (IMol) PAN, który działa od grudnia 2020 r.

Nauka w Polsce, Agnieszka Kliks-Pudlik (PAP)

akp/ bar/ mhr/