Rok 2024 w sektorze nauki i szkolnictwa wyższego przebiegł pod znakiem zapowiedzi i prób ich realizacji Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod kierunkiem Dariusza Wieczorka. Obejmując urząd ministra w grudniu 2023 r., zapowiadał, m.in. uporządkowanie systemu nauki oraz audyty instytucji. Wśród planów legislacyjnych wymieniał np. likwidację niektórych jednostek naukowych, m.in. Akademii Kopernikańskiej i Szkoły Głównej M. Kopernika, powołanych b. szefa resortu nauki Przemysława Czarnka i utworzonych dzięki ustawie z 28 kwietnia 2022 r.

W lipcu ministerstwo nauki opublikowało założenia projektu ustawy o likwidacji tych podmiotów. Jak wskazano, oba ciała dublują zadania i rozwiązania ustrojowe innych instytucji. Za główny problem wymagający rozwiązania projektodawca uznał "nieefektywność działalności" obu podmiotów, która wyraża się "w wyraźnie ujemnym z perspektywy interesu publicznego bilansie kosztów ponoszonych ze środków publicznych i korzyści uzyskiwanych z działalności tych instytucji".

Pomysł ich likwidacji duża część środowiska naukowego przyjęła pozytywnie. Na czerwcowym Zgromadzeniu Ogólnym PAN zapowiedź likwidacji AK przyjęto brawami.

Wsparcie dla AK i SGMK zadeklarował natomiast prezydent Andrzej Duda, autor inicjatywy ustawodawczej powołującej projekt kopernikański.

W praktyce może to oznaczać tymczasowe fiasko planu likwidacji AK. Zapytany na początku grudnia o kwestie legislacyjne i ustawy, które nie weszły jeszcze w życie - minister Wieczorek zastrzegał: "Pewne rzeczy i tak musimy wstrzymać do wyborów prezydenckich. Jeżeli razem z ustawą o Polskiej Akademii Nauk jest ustawa o likwidacji Akademii Kopernikańskiej, to przy obecnym prezydencie i tak nie zrobimy tego".

Wspomniana reforma PAN była jednym z najważniejszych planów Dariusza Wieczorka na 2024. Od początku minister był bardzo zdecydowany. Deklarował zarazem chęć "współpracy i dialogu".

W czerwcu Wieczorek informował o przekazaniu do rządowego wykazu prac legislacyjnych ministerialnego projektu nowelizacji ustawy o PAN. W połowie lipca dokument opublikowano na stronach Rządowego Centrum Legislacji. Przewidywał on przeniesienie nadzoru nad PAN z premiera na ministra nauki. Projekt ustawy przewidywał także m.in. zmiany w zakresie struktury organizacyjnej PAN i zmiany organizacji wydziałów. Projekt dopuszczał likwidację instytutu decyzją ministra w określonych warunkach. Zaplanowano zniesienie podziału członków krajowych PAN na korespondentów i rzeczywistych; przewidziano podniesienie progu wiekowego do otrzymania statusu członka akademii-seniora i ograniczenie czynnej ich funkcji.

Konsultacje publiczne trwały do połowy września. Treści zgłoszonych uwag wciąż nie podano do publicznej wiadomości. Na stronie Kancelarii Premiera poinformowano, że planowany termin przyjęcia projektu ustawy o zmianie ustawy o PAN przez Radę Ministrów to pierwszy kwartał 2025 r.

Od momentu upublicznienia ministerialny projekt reformy PAN budził niezadowolenie akademików. Od czerwca władze akademii alarmowały, że nie znają treści projektu, a chcieliby brać udział w pracach nad nim "przy otwartej kurtynie". Ostra polemika między przedstawicielami PAN i resortu nauki trwała m.in. na łamach mediów.

W październiku doszło do spotkania prezesa PAN prof. Marka Konarzewskiego z premierem Donaldem Tuskiem. Rozmowy dotyczyły m.in. stanowiska PAN wobec projektu zmian ustawy o Akademii. Na stronie PAN informowano, prezes PAN przedstawił premierowi stanowisko Zgromadzenia Ogólnego PAN z 5 września br., dotyczące projektu ustawy o zmianie ustawy o PAN. Dokument ten wyraża jednoznacznie negatywną opinię o proponowanych zmianach. Członkowie PAN zaapelowali jednak o podjęcie konstruktywnych prac nad nowelizacją.

Instytucją, którą w 2024 roku zmiany dotknęły realnie, jest Narodowe Centrum Badań i Rozwoju (NCBR). Na początku marca przywrócono ustawowy nadzór ministra nauki nad tą instytucją; wcześniej przez niemal rok sprawował go minister rozwoju regionalnego.

W lipcu zaś opublikowano założenia nowelizacji ustawy o NCBR, która przewiduje m.in., że minister nauki mógłby odwołać dyrektora NCBR przed upływem kadencji - w przypadku utraty zaufania lub stwierdzenia okoliczności, które wskazują na brak prawidłowej lub sprawnej realizacji zadań. Nowelizacja ma też zmienić sposób wyłaniania członków Rady NCBR. Wskazano również, że zmiany wymagają także zasady uzyskiwania zgody na rozporządzenie majątkiem o wartości przekraczającej 200 tys. zł.

Rok 2024 przyniósł również wyczekiwany przez środowisko naukowe, nowy wykaz czasopism punktowanych. Lista czasopism punktowanych może służyć do oceny instytucji naukowych i pracowników naukowych. Nowy wykaz minister Wieczorek ogłosił już na początku stycznia. Listę sporządzono według projektu KEN z czerwca 2023 r. Usunięto z niej zmiany dodane przez Przemysława Czarnka.

W listopadzie na stronach RCL pojawił się projekt rozporządzenia ministra nauki, które przewiduje zmodyfikowany sposób sporządzania wykazu czasopism naukowych. Jego zapisy raczej negatywnie ocenili m.in. prof. Bogumiła Kaniewska, przewodnicząca Konferencji Rektorów Akademickich Szkół Polskich i prof. Stanisław Kistryn, wiceprzewodniczący Rady Głównej Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Podnosili m.in., że w dokumencie zbyt mało miejsca poświęcono monografiom oraz że w tej formie rozporządzenie stwarza przestrzeń dla lobbingu niektórych czasopism i nie jest dość transparentne, jeśli chodzi o przyznawanie punktów dodatkowych.

W 2025 r. może dojść do nowelizacji Prawa o szkolnictwie wyższym i nauce. Obecnie większość kwestii dot. uczelni i szkolnictwa wyższego reguluje ustawa z 2018 roku, przygotowana pod kierunkiem b. ministra nauki Jarosława Gowina.

W listopadzie 2024 r. minister Wieczorek zapewniał, że projekt nowelizacji tej ustawy jest w końcowej fazie uzgodnień rządowych. Nim 19 grudnia złożył rezygnację ze stanowisk szefa resoru nauki, Wieczorek wśród najważniejszych zadań na 2025 rok wymienił też kwestię nowej ewaluacji działalności naukowej uczelni i instytutów od 2026 r. (PAP)

Anna Ślązak

zan/ agt/ amac/