Nagrody Fundacji na rzecz Nauki Polskiej (FNP) - określane też \"polskimi Noblami\" - są przyznawane w czterech kategoriach za szczególne osiągnięcia i odkrycia naukowe, które przesuwają granice poznania i otwierają nowe perspektywy poznawcze, wnoszą wybitny wkład w postęp cywilizacyjny i kulturowy naszego kraju oraz zapewniają Polsce znaczące miejsce w podejmowaniu najbardziej ambitnych wyzwań współczesnego świata. Każdy z laureatów otrzymuje po 200 tys. zł.

W tym roku w obszarze nauk o życiu i o Ziemi nagrodzono prof. Jana Kozłowskiego z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Naukowca doceniono za \"sformułowanie i eksperymentalną weryfikację teorii wyjaśniającej różnorodność strategii życiowych organizmów jako efektu optymalnej alokacji zasobów\".

Opracowana przez niego teoria wyjaśnia ogromne zróżnicowanie czasu dojrzewania, wielkości ciała osobników dorosłych i budujących je komórek, jak również długości życia organizmów żywych. Pozwala przewidywać, w jakich warunkach zwierzęta rosną intensywnie po osiągnięciu dojrzałości, a w jakich nie. Wyjaśnia także, dlaczego niektóre gatunki składają wiele małych jaj, a inne niewiele dużych. W zależności od strategii życiowej organizmy różnie lokują zasoby, czyli optymalnie inwestują je we wzrost, rozmnażanie i utrzymanie w dobrej formie ciała. 74 publikacje prof. Kozłowskiego były cytowane ponad 2,4 tys. razy. Uczony stworzył też własną szkołę ekologii ewolucyjnej, która staje się dobrze znana na całym świecie.

Tegorocznym zwycięzcą w obszarze nauk chemicznych i o materiałach został prof. Marek Samoć z Politechniki Wrocławskiej. Nagrodę Fundacji na rzecz Nauki Polskiej otrzymał za \"badania materiałów nanostrukturalnych dla optyki nieliniowej\".

Profesor Marek Samoć jest zaangażowany w badania nad nowymi materiałami dla optoelektroniki i fotoniki. Materiały takie składają się z obiektów o rozmiarach nanometrycznych, których organizacja strukturalna może być ściśle kontrolowana. Dzięki efektom odkrytym przez prof. Samocia nowe materiały dla zastosowań w fotonice mogą usprawnić przesyłanie i przetwarzanie informacji, ogniwa elektryczne trzeciej generacji mogą być tańsze, wydajniejsze i bardziej ekologiczne. Potencjalne zastosowania nanofotoniki w medycynie to diagnostyka nowotworów, dostarczanie leków bezpośrednio do chorych komórek, postęp w terapii fotodynamicznej, w której lekarstwo jest aktywowane światłem oraz wykrywanie złogów amyloidowych, które powodują chorobę Alzheimera.

Kolejny z laureatów to prof. Józef Spałek z Uniwersytetu Jagiellońskiego, którego nagrodzono w obszarze nauk matematyczno-fizycznych i inżynierskich za \"badania układów silnie skorelowanych, a w szczególności za sformułowanie modelu t-J\".

Prof. Józef Spałek jest światowej klasy liderem w dziedzinie kwantowej fizyki materii skondensowanej. Wybitny wkład do świata fizyki wniósł w 1977 r., kiedy to opracował model t-J. Jest to standardowy model w teorii układów silnie skorelowanych elektronów. Wyniki badań teoretycznych prof. Spałka i jego zespołu nad nadprzewodnictwem wysokotemperaturowym mogą być użyteczne m.in. do projektowania różnego rodzaju urządzeń diagnostycznych w medycynie (np. w 2015 r. wyprodukowano w USA pierwsze tomografy komputerowe pracujące w temperaturze ciekłego azotu), w magnetycznych pociągach, czy w liniach przesyłowych energii dużej mocy, a przede wszystkim w elektronice i komputerach kwantowych.

W obszarze nauk humanistycznych i społecznych \"polskiego Nobla\" otrzymał prof. Bogdan Wojciszke z Wydział Zamiejscowego w Sopocie Uniwersytetu SWPS. Nagrodzono go za \"opracowanie modelu sprawczości i wspólnotowości jako podstawowych wymiarów poznania społecznego\".

Uczony badał, jak ludzie spostrzegają i oceniają innych ludzi oraz samych siebie. Ustalił, że oceniając siebie samych bierzemy pod uwagę głównie sprawność w realizacji własnych celów, zaś oceniając innych bierzemy pod uwagę głównie ich cele i intencje, a więc czy są dobroczynne czy też szkodliwe. Model dwuwymiarowego poznania społecznego stał się dominującą teorią nowoczesnej psychologii społecznej. Dzięki tej koncepcji można badać stereotypy, uprzedzenia oraz relacje w grupie i pomiędzy grupami. Ostatnio koncepcja ta znalazła zastosowanie nawet w spostrzeganiu organizacji i marek handlowych.

Nagrody FNP są przyznawane od 1992 r. Grono laureatów, łącznie tegorocznymi, liczy już 91 osób. Wśród laureatów są m.in. profesorowie: Tomasz Dietl, Andrzej Jajszczyk, Krzysztof Matyjaszewski, Karol Modzelewski, Karol Myśliwiec, Jadwiga Staniszkis, Jan Strelau, Andrzej Udalski, Aleksander Wolszczan.

PAP - Nauka w Polsce

ekr/ agt/