Będąca wyspecjalizowaną agendą ONZ, UNESCO, ma siedzibę w Paryżu. Idea założycielska, zapisana w preambule Konstytucji, głosi, że „wojny biorą początek w umysłach ludzi, więc i w umysłach ludzi musi być zbudowana obrona pokoju”. Organizacja opiera się na przekonaniu, że brak zrozumienia i wiedzy o różnicach między ludźmi rodzi podejrzenia i nieufność, które niejednokrotnie prowadziły do konfliktów zbrojnych.

Wczesne dekady działalności UNESCO poświęcone były głównie promowaniu alfabetyzacji, nauki i współpracy kulturalnej. Przełomowym momentem, który udowodnił możliwość skutecznej międzynarodowej współpracy na rzecz światowego dziedzictwa, była kampania ratowania 22 zabytków w Nubii w latach 60. XX wieku, które zagrożone były zalaniem z powodu budowy Wysokiej Tamy Asuańskiej. Największym wyzwaniem było przeniesienie wykutych w skale świątyń Abu Simbel w Egipcie pochodzących z XIII w. p.n.e. Pracami tymi kierował z ramienia UNESCO znany polski archeolog Kazimierz Michałowski. Monumentalne świątynie zostały rozebrane i pomyślnie przeniesione ponad 60 metrów wyżej – jedna z największych operacji inżynieryjnych w historii ochrony dziedzictwa zakończyła się w 1968 r.

Obecnie UNESCO zrzesza 194 państwa. Działania organizacji realizowane są poprzez ustanawianie standardów za pomocą konwencji i rekomendacji oraz wdrażanie ich na poziomie krajowym.

W ciągu 80 lat działalności UNESCO ustanowiła szereg międzynarodowych konwencji, z których najbardziej znaną jest Konwencja o Ochronie Światowego Dziedzictwa z 1972 r., która wprowadziła pojęcie „wyjątkowej powszechnej wartości”, która wykracza poza granice narodowe. Obecnie na Liście Światowego Dziedzictwa znajduje się ponad 1200 obiektów ze 170 krajów.

Polska posiada 17 miejsc na Liście, w tym średniowieczne Stare Miasto w Toruniu, niemiecki nazistowski obóz zagłady Auschwitz-Birkenau, kopalnie soli w Wieliczce i Bochni, Puszczę Białowieską oraz Halę Stulecia we Wrocławiu.

We współpracy z organami ścigania i muzeami na całym świecie UNESCO prowadzi globalne działania w zakresie zwalczania nielegalnego handlu dobrami kultury, na podstawie konwencji ustanowionej w 1970 r.

UNESCO realizuje też programy ochrony dziedzictwa kulturowego, wśród których znajduje się Konwencja z 2003 r. dotycząca niematerialnego dziedzictwa, czyli tradycji, rzemiosła i wiedzy przekazywana z pokolenia na pokolenie. Z kolei program „Pamięć Świata”, uruchomiony w 1992 r., służy zachowaniu i udostępnianiu dokumentów: na międzynarodowej liście znajduje się kilkanaście polskich pozycji, m.in. rękopisy Mikołaja Kopernika i Fryderyka Chopina.

W Polsce działają także trzy Światowe Geoparki UNESCO – Łuk Mużakowa, Geopark Świętokrzyski i Kraina Wygasłych Wulkanów – promujące edukację i zrównoważony rozwój w oparciu o dziedzictwo geologiczne. W programach miejskich Polska ma sześć miast w Sieci Miast Kreatywnych (np. Kraków – Literatura, Katowice – Muzyka) oraz Gdynię jako jedyne miasto należące do globalnej Sieci Miast Uczących się.

Mimo globalnej misji, 80-letnia historia UNESCO była naznaczona poważnymi wyzwaniami i kontrowersjami geopolitycznymi. Agencja wielokrotnie borykała się z problemami finansowymi i krytyką polityczną ze strony mocarstw.

Same Stany Zjednoczone trzykrotnie wycofywały się z UNESCO: w latach 1984–2003 z powodu rzekomego politycznego uprzedzenia organizacji na rzecz ZSRR; po przyjęciu Palestyny wstrzymały finansowanie w 2011 r., a następnie formalnie wystąpiły w 2018 r. za pierwszej kadencji prezydenta Donalda Trumpa, powróciły w 2023 r. i ponownie zapowiedziały wycofanie się w 2026 r., zarzucając agencji nadmierne wydatki i antyizraelskie uprzedzenia.

Jednym z najpoważniejszych wyzwań dla UNESCO pozostaje celowe niszczenie dziedzictwa kulturowego w strefach konfliktu. W marcu 2001 r. talibowie zniszczyli kolosalne posągi Buddy w Bamijanie w Afganistanie. Poważnych zniszczeń doznała także syryjska Palmyra, okupowana przez Państwo Islamskie (IS) w latach 2015–2017. Od początku inwazji Rosji na Ukrainę w lutym 2022 roku UNESCO potwierdziło uszkodzenie lub zniszczenie 343 obiektów kultury, w tym miejsc kultu religijnego, muzeów i zabytkowych budynków.(PAP)

baj/ mal/