Najbardziej znane i charakterystyczne ilustracje baśni „O krasnoludkach i o sierotce Marysi” to te autorstwa Jana Marcina Szancera. Do niedawna nie było wiadomo, jak wyglądało pierwsze wydanie książki z 1896 roku, przez wiele dekad uważane za zaginione - przypomniano w komunikacie Wydziału Filologii Polskiej i Klasycznej Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu.

W 2016 roku unikatowy egzemplarz tego wydania zakupiła Biblioteka Narodowa. Nadal nieznane pozostawało jednak źródło zamieszczonych w nim dwunastu kolorowych litografii. Według niektórych badaczy pochodziły one z Niemiec.

Owo źródło odkrył dopiero działający na Wydziale Filologii Polskiej i Klasycznej UAM Zespół ds. Badań nad Literaturą i Kulturą Dziecięcą pod kierownictwem rektor UAM, prof. dr hab. Bogumiły Kaniewskiej.

Jak podano w komunikacie, pierwsze hipotezy o pochodzeniu ilustracji pojawiły się podczas seminarium poświęconego Marii Konopnickiej, które odbyło się na WFPiK UAM w czerwcu 2022 r. Następnie w sierpniu 2022 r. dr Anna Czernow i dr Aleksandra Wieczorkiewicz odwiedziły berlińską Staatsbibliothek, aby przyjrzeć się litografiom z wydawanego w Norymberdze w latach 1886–1891 czasopisma „Kinder-Gartenlaube. Farbig illustrierte Zeitschrift zur Unterhaltung und Belehrung der Jugend”. Przypuszczały bowiem, że to one mogą być poszukiwanym źródłem ilustracji polskiego utworu dla dzieci.

"Hipoteza okazała się trafna. Możliwy dzięki kwerendzie dokładny ogląd wszystkich numerów czasopisma, a zwłaszcza widok (...) okładki jednego z nich, nie pozostawiły wątpliwości, skąd Michał Arct, wydawca baśni Konopnickiej, zaczerpnął litografie do pierwszej edycji 'O krasnoludkach...' z 1896 roku" - czytamy w komunikacie.

Nie wiadomo, czy Michał Arct poprosił niemieckich wydawców o zgodę na ich wykorzystanie. Jak poinformował WFPiK UAM, archiwum Arcta zostało w większości zniszczone w czasie wojny, a do archiwum w Norymberdze na razie nie udało się dotrzeć.

Badaczki UAM przypuszczają jednak, że Michał Arct musiał kontaktować się z niemiecką pracownią, żeby pozyskać litografie. "Inną sprawą pozostaje fakt, że w XIX wieku 'pożyczanie' cudzych materiałów graficznych bez wiedzy i pozwolenia autorów było na porządku dziennym, szczególnie w masowej produkcji książkowej i czasopiśmiennej. Trzeba też pamiętać, że prawo autorskie nie obowiązywało w obecnym kształcie" - wskazano w przesłanym komunikacie.

"Jak to zwykle bywa, tego rodzaju odkrycia rodzą kolejne, niezwykle ważne pytania – czy ilustracje to jedyne, co zostało zaczerpnięte z niemieckiego czasopisma dla dzieci? A może treść 'O krasnoludkach i o sierotce Marysi' również nosi ślady podobnego zapożyczenia?" - zastanawiają się badaczki, cytowane w komunikacie.

Na początku czerwca tego roku amator historii Michał Kazimierz Gajzler opublikował na swoim blogu efekty przeprowadzonej przez siebie w 2023 roku kwerendy, która i jego doprowadziła do odkrycia niemieckiego źródła ilustracji do „O krasnoludkach i o sierotce Marysi” Marii Konopnickiej.

"Nie byłby to pierwszy w dziejach nauki przypadek (niemal) równoczesnego dokonania ważnego odkrycia przez różnych, niezależnych od siebie badaczy!" - podkreślono w komunikacie UAM.

Badania zespołu UAM są prowadzone w ramach grantu OPUS 21 Narodowego Centrum Nauki pt. „Pół wieku polskiej literatury dziecięcej. Twórczość dla dzieci w kręgu władzy i produkcji kulturowej: odbiorca literatury – literatura jako odbiorca” pod kierunkiem prof. dr hab. Bogumiły Kaniewskiej.

Ilustracje z pierwszego wydania „O krasnoludkach…” można znaleźć w cyfrowej Bibliotece Narodowej POLONA.

Nauka w Polsce

agt/ bar/