Historyk, prof. Timothy Snyder - laureatem Nagrody FNP

Nagroda została przyznana w obszarze nauk humanistycznych i społecznych. Fundacja uhonorowała badania prof. Timothy Snydera dotyczące pierwszej połowy XX wieku, które „nadały nowy wymiar historii Europy Środkowej i Wschodniej”. W opinii członków Rady Fundacji, która dokonuje wyboru laureatów na podstawie opinii niezależnych recenzentów i ekspertów (głównie z zagranicy), prace profesora rzuciły nowe światło na mechanizmy polityczno-społeczne, jakie doprowadziły do konfliktów narodowościowych i ludobójstwa w Europie Środkowej.

Nowatorskie podejście prof. Timothy’ego Snydera polega na odejściu od "metodologicznego nacjonalizmu" w badaniu źródeł i interpretacji faktów. Dotychczas bowiem zagadnienie polityki masowych mordów okresu II wojny światowej omawiane było (i jest nadal) w historiografii według podziału na państwa i narody.

Prof. Snyder zaproponował nową perspektywę, która polega na całościowym ujęciu tematu, zachęcając do spojrzenia z dystansu na pełny obraz historyczny, a nie tylko na fragment dotyczący przeszłości jednej tylko grupy etnicznej.

Dokumenty i materiały przedstawiające dowody stalinowskich zbrodni badacz odnalazł w archiwach wschodnioeuropejskich otwartych po raz pierwszy od zakończenia zimnej wojny. Udowodnił powiązania między zbrodniami Hitlera i Stalina. Pokazał, w jaki sposób zbrodnie dokonane przez jeden reżim torowały drogę drugiemu. Wyniki swoich prac opisał w książkach, z których wiele stało się bestsellerami, doprowadzając do weryfikacji poglądów na przebieg i konsekwencje II wojny światowej.

Prawdę o Wielkim Głodzie na Ukrainie, czystkach etnicznych i terrorze Stalina prof. Snyder udokumentował w książce „Skrwawione ziemie. Europa między Hitlerem a Stalinem”. Amerykański badacz odkrył w niej to, co dotąd pozostawało przemilczane. Zaobserwował, że narracja dotycząca historii II wojny światowej pomijała wschodnią część Europy. „Skrwawione ziemie” to pierwsza pełna dokumentacja masowych zbrodni, które popełniono pomiędzy Rosją i Niemcami w latach 30. i 40. i w wyniku których zginęło 14 mln ludzi, cywilów i jeńców wojennych.

Jednak w swoich analizach prof. Snyder nie skupia się jedynie na cierpieniach Żydów, Ukraińców czy Polaków, a pokazuje pełny kontekst historyczny. "Skrwawionymi ziemiami" nazywa obszar wspólny kilku państwom, które łączy doświadczanie hitlerowskiego i stalinowskiego reżimu.

Jak podkreśla Rada Fundacji, wyrażenia "skrwawione ziemie" i „pola śmierci” przeniknęły zarówno do debaty naukowej, jak i politycznej jako określenia krajów, które ucierpiały przez nazizm i komunizm. Prof. Snyder dowiódł, że to właśnie tu miały miejsce najgorsze okrucieństwa, a przemoc i ucisk sprawiły, że ziemie „krwawiły” jeszcze długo po zakończeniu wojny.

W wielokrotnie nagradzanej i przetłumaczonej na ponad 30 języków książce „Czarna ziemia. Holokaust jako ostrzeżenie” profesor w przełomowy sposób wyjaśnił największą zbrodnię XX wieku. Dowiódł, że u podstaw masowej zagłady Żydów leżała - oprócz światopoglądu antysemickiego - bezpaństwowość oraz walka o ziemię i o żywność. W książce tej prof. Snyder opisał też „paradoks Auschwitz”. Wskazał, że nazwa obozu – jako metapojęcie - stała się synonimem Holocaustu, przesłaniając pełną prawdę o ludobójstwie, redukując jego rozmiar i charakter i wyłączając z odpowiedzialności duże grono morderców.

Zdaniem ekspertów FNP oceniających dorobek historyka „Czarna ziemia” nie dotyczy tylko przeszłości. Autor książki stawia tezę, że początek XXI wieku, z niepokojami w różnych rejonach świata, ekonomiczną rywalizacją i napięciem między narodami, zatrważająco przypomina świat, w którym do władzy doszedł kiedyś Hitler. Lęk o materialny byt, strach, nienawiść i pogarda wobec obcych to, zdaniem amerykańskiego historyka, poważne sygnały ostrzegawcze, których nie można pomijać w rozważaniach o współczesności i przyszłości.

***

Laureat tegorocznej Nagrody FNP ukończył historię i nauki polityczne na Uniwersytecie Browna. Stopień doktora filozofii w historii nowożytnej zdobył w 1995 r. na Uniwersytecie w Oksfordzie. Pracował m.in. pod kierunkiem prof. Jerzego Jedlickiego. Prowadził wykłady w College of Europe w Warszawie, na Université Libre w Brukseli, na Uniwersytecie w Leidzie, w School of Economics w Londynie oraz na Uniwersytecie Stanforda. Współpracował także z uniwersytetami w Paryżu, Wiedniu, Warszawie, Pradze oraz z Uniwersytetem Harvarda. Należy do Rady Spraw Zagranicznych i Komitetu Sumienia amerykańskiego Muzeum Pamięci o Holokauście. Jest członkiem Instytutu Nauk o Człowieku w Wiedniu.

Za książkę „Tajna wojna. Henryk Józefski i polsko-sowiecka rozgrywka o Ukrainę” otrzymał nagrodę Pro Historia Polonorum. Jest też autorem pracy „Rekonstrukcja narodów: Polska, Ukraina, Litwa i Białoruś, 1569-1999” wyróżnionej Nagrodą im. Jerzego Giedroycia. Za „Skrwawione ziemie” uhonorowano go Nagrodą Literacką Amerykańskiej Akademii Sztuki i Literatury. Wśród jego polskojęzycznych publikacji znajduje się „Nacjonalizm, marksizm i Europa Środkowa, Biografia Kazimierza Kelles-Krauza (1872–1905)”. Profesor jest współautorem „Rozważań o wieku XX oraz redaktorem książki Stalin i Europa, 1928 –1953”. W 2015 r. wydał podręcznik „O tyranii. Dwadzieścia lekcji z dwudziestego wieku”.

Nagrodzony naukowiec potrafi czytać źródła w dziewięciu językach, biegle posługuje się polszczyzną. M.in. za popularyzowanie wiedzy o historii Polski został odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej.

PAP – Nauka w Polsce, Karolina Duszczyk

kol/ zan/