Nauka dla Społeczeństwa

29.03.2024
PL EN
19.10.2018 aktualizacja 19.10.2018

Przewodnik po ewolucji, świadomości i biologii morskiej

Są inteligentne, pomysłowe i ciekawe. Reagują w bardzo elastyczny sposób i wchodzą w interakcje z człowiekiem. Przypisuje się im spryt i złośliwość. Organizmy, które reprezentują te cechy, żyją obok nas, ale ich świat jest egzotyczny na miarę świata kosmitów.

Choć to ssaki i ptaki są powszechnie uważane za najmądrzejsze stworzenia na Ziemi, najnowsze badania dowodzą, że wyższa inteligencja pojawiła się na bardzo odległej gałęzi drzewa życia. Mowa o głowonogach, a zwłaszcza ośmiornicach.

To jedne z najbardziej zadziwiających zwierząt zamieszkujących oceany. "Ośmiornica ma, jak się zdaje, jakąś umysłową nadwyżkę" - zauważa Peter Godfrey-Smith, autor książki "Inne umysły. Ośmiornice i prapoczątki świadomości".

Zwierzęta te są inteligentne i ciekawskie. Mają zdolność uczenia się, odróżniania kształtów i rozpoznawania ludzi. Potrafią odkręcić słoik, pluć w żarówkę, by zgasić światło, znaleźć wyjście z labiryntu i brawurowo uciec z niewoli. W zdolności do kamuflażu nie mają sobie równych; w ciągu niespełna sekundy mogą upodobnić się do koralowca, kępki wodorostów czy piaszczystego morskiego dna. Jak to możliwe, że stworzenia obdarzone takimi zdolnościami wyewoluowały w linii tak radykalnie różnej od naszej?

Ze względu na bogaty repertuar cech, zdolności i zachowań, w ostatniej dekadzie w regulacjach rządzących traktowaniem podczas eksperymentów (zwłaszcza w UE) ośmiornice zostały uznane za coś w rodzaju "honorowych kręgowców". "To krok naprzód" - ocenia autor "Innych umysłów".

Temat umysłu i jego ewolucji traktuje on szeroko i głęboko, uwzględniając różne gatunki zwierząt i ich przeszłość na różnych etapach rozwoju życia. W poszukiwaniu prapoczątków świadomości Peter Godfrey-Smith zabiera czytelnika w podróż przez oceany, współczesne i archaiczne. Opierając się na najnowszych badaniach naukowych oraz własnych podwodnych obserwacjach, odkrywa tajemniczy i fascynujący świat innych umysłów, pozwalając nam zrozumieć naturę naszych własnych.

Autor wychodzi z założenia, że z punktu widzenia nauk o poznaniu problemem nie jest dziś to, czy zwierzęta mają umysły, którymi poznają świat - tylko to, na ile umysły te są podobne, a na ile różne od naszych. I zauważa, że umysły bezkręgowców to wciąż spora luka w naszej wiedzy.

Wśród tych rozważań na temat umysłu ośmiornice pozostają najważniejszymi bohaterami. Godfrey-Smith przytacza na ich temat mnóstwo faktów i anegdot. Zwraca na przykład uwagę na to, że żyją one poza zwykłym podziałem na ciało i mózg. Ten sam osobnik potrafi wyciągnąć się wysoko na ramionach, przecisnąć przez otwór niewiele większy od jego oka, przybrać kształt opływowej rakiety albo zwinąć się tak, żeby wejść do słoika. U ośmiornicy nie znajdziemy nic stałego - stawów, odległości i naturalnych kątów. Co więcej, cały ich układ nerwowy (który przebiega przez całe ciało) jest ważniejszy niż mózg.

Są koncepcje mówiące, że w przypadku ośmiornicy nie mózg, ale ciało odpowiada za "spryt", który pozwala radzić sobie ze światem. Ośmiornica jest przepełniona neuronami; jej ciało nie jest jakimś oddzielnym, kontrolowanym przez mózg czy układ nerwowy obiektem.

Peter Godfrey-Smith z wykształcenia jest filozofem, ale karierę naukową rozwija bardzo wszechstronnie (publikował np. w czasopismach biologicznych). Jego pasją są natomiast podwodne eskapady, w czasie których podgląda on i dokumentuje zwyczaje morskich stworzeń. Wykonane przez niego zdjęcia i nagrania znane są dzięki "National Geographic" czy "New Scientistowi".

Jego książkę, w przekładzie Mikołaja Adamca-Siemiątkowskiego, wydało Copernicus Center Press.

PAP - Nauka w Polsce, Anna Ślązak

zan/ ekr/

Zapisz się na newsletter
Copyright © Fundacja PAP 2024